Bài giảng môn học Ngữ văn lớp 8 - Tuần 3 - Tiết 9 - Bài 3: Văn bản: Tức nước vỡ bờ

Ngày soạn: 15/ 9/ 2008
Tuần: 3 
Tiết: 9 
bài 3: văn bản 
TỨC NƯỚC VỠ BỜ
(trích: tắt đèn)
 ngô tất tố 
a. mục tiêu 
 	Giúp h/s: 
 	- Qua đoạn trích thấy được: 
 	+ Bộ mặt tàn ác bất nhân của chế độ XH đương thời và tình cảnh khốn khổ cùng cực của người nông dân trong xã hội cũ. 
 	+ Cảm nhận được quy luật của hiện thực: có áp bức có đấu tranh.
 	+ Thấy được vẻ đẹp tâm hồn và sức sống tiềm tàng của người phụ nữ nông dân.
 	- Thấy được những nét đặc sắc trong nghệ thuật viết truyện của tác giả.
 	- Rèn kĩ năng phân tích nhân vật qua đối thoại, cử chỉ, hành động, qua biện pháp đối lập, tương phản.
b. chuẩn bị
 	- GV: ảnh chân dung Ngô Tất Tố (nếu có), tác phẩm ''Tắt đèn'' - Giáo án.
 	- HS: Bài soạn, đọc và tóm tắt tác phẩm ''Tắt đèn''.
c. lên lớp 
I. ổn định tổ chức 
II. Kiểm tra bài cũ 
 	- Phân tích tâm trạng của bé Hồng khi nằm trong lòng mẹ.
 	- Em hiểu gì về chú bé Hồng qua đoạn trích ''Trong lòng mẹ''.
 	A. Là chú bé phải chịu nhiều nỗi đau mất mát.
 	B. Là chú bé dễ xúc động, tinh tế và nhạy cảm.
 	C. Là chú bé có tình thương yêu vô bờ đối với mẹ.
 	D. Cả A, B, C đều đúng.
III. Bài mới 
1. Giới thiệu bài 
 	Ngô Tất Tố là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào lưu văn học hiện thực trước cách mạng. Đề tài trong các tác phẩm văn học của ông chủ yếu viết về người nông dân, cho nên ông được mệnh danh là ''nhà văn của nông dân''. ''Tắt đèn'' là tác phẩm tiêu biểu trong sự nghiệp văn học của Ngô Tất Tố. Tác phẩm đã phản ánh được những nỗi cơ cực, khốn khổ của người nông dân trong vụ thuế ở làng quê đồng bằng Bắc Bộ.
2. Tiến trình bài dạy 
Thời
gian
Hoạt động Thầy
Hoạt động Trò
ND cần đạt
Hoạt động 1: Hướng dẫn h/s đọc, tìm hiểu chú thích, bố cục.
- GV nêu yêu cầu đọc: rõ ràng, chú ‎ý lời đối thoại của các nhân vật. GV đọc mẫu. Gọi h/s đọc tiếp.
? Gọi h/s đọc chú thích *? Nêu ngắn gọn về tác giả?
? Cho h/s kiểm tra chú thích bằng cách hỏi - đáp?
? Gọi h/s tóm tắt lại đoạn trích?
- HS nối nhau đọc tiếp văn bản. Nhận xét phần đọc của bạn.
- NTT (1893 - 1954) quê ở Đông Anh - HN. Là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào lưu văn học hiện thực trước cách mạng. Đề tài trong các sáng tác của ông chủ yếu viết về người nông dân.
- ''Tắt đèn'' là tác phẩm tiêu biểu trong sự nghiệp văn học của Ngô Tất Tố, đồng thời là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của trào lưu văn học hiện thực trước cách mạng. ''Tắt đèn'' được Vũ Trọng Phụng gọi là ''một thiên tiểu thuyết có luận đề xã hội... hoàn toàn phụng sự dân quê, một áng văn có thể gọi là kiệt tác chưa từng thấy''.
- Đoạn trích nằm ở chương XVIII của tác phẩm.
- Chú thích: sưu, cai lệ, xái, lực điền, hầu cận. 
(Hs giải thích dựa vào SGK).
- HS tóm tắt dựa vào hai nội dung chính:
+ Cảnh buổi sáng ở nhà chị Dậu.
+ Cuộc đối mặt với bọn cai lệ; người nhà lí trưởng chị Dậu vùng lên chống cự lại.
I. Đọc, chú thích, bố cục 
1. Đọc 
2. Tác giả 
- NTT (1893 - 1954), Đông Anh - HN.
- Là nhà văn xuất sắc nhất của trào lưu VHHT trước cách mạng.
3. Văn bản 
Nằm ở chương XVIII của tác phẩm.
Hoạt động 2: Hướng dẫn h/s đọc - hiểu văn bản.
? Khi bọn tay sai xông vào nhà chị Dậu, tình thế của chị ntn?
? Trong tình thế ấy chị Dậu mong muốn điều gì?
 - GV: Tình thế này có thể coi là thế ''tức nước đầu tiên'' được tác giả xây dựng và dồn tụ. Qua đây thấy rõ tình yêu thương của chị Dậu đối với chồng mình. Chính tình thương yêu này và quyết định phần lớn thái độ và hành động của chị trong đoạn tiếp theo.
? Em hiểu ''cai lệ'' có nghĩa là gì? Tên cai lệ có mặt ở làng Đông Xá với vai trò gì?
? Khi đến nhà chị Dậu tên cai lệ được miêu tả ntn? Lời nói, cử chỉ, hành động của y đối với anh Dậu, bản chất, tính cách của y bộc lộ ra sao?
? Chỉ là tên tay sai mạt hạng nhưng tại sao hắn lại có quyền đánh trói người vô tội vạ như vậy? Qua nhân vật cai lệ em hiểu ntn về chế độ xã hội đương thời?
GV nêu câu hỏi h/s thảo luận theo nhóm:
? Chị Dậu đối phó với bọn tay sai để bảo vệ chồng bằng cách nào? Quá trình ấy diễn ra ntn? Phân tích sự biến chuyển thái độ chị Dậu từ cách xưng hô đến nét mặt, cử chỉ, hành động?
- GV: Nhưng đến khi tên cai lệ không thèm nghe chị lấy nửa lời, đáp lại chị bằng những quả ''bịch'' vào ngực và cứ xông đến anh Dậu, đến lúc ấy chị đã liều mạng cự lại.
- GV: Đến khi tên cai lệ không thèm trả lời, còn tát vào mặt chị một cái đánh ''bốp'' rồi nhảy vào cạnh anh Dậu, chị đã vụt đứng dậy với niềm căm giận ngùn ngụt.
? Hãy tìm những chi tiết miêu tả cảnh tợng chị Dậu quật ngã hai tên tay sai ?
- GV: Vừa ra tay, chị Dậu đã nhanh chóng biến hai tên hũng hãn, vũ khí đầy mình thành những kẻ thảm bại xấu xí, tơi tả. Sự thất bại của chúng thật hài hước. Tiến sĩ Vũ Ngọc Phan có nhận xét: ''Đoạn văn đặc biệt sống động và toát lên một không khí hào hứng rất thú vị làm cho độc giả hả hê một chút sau khi đọc những trang rất buồn''.
? Vì sao chị Dậu lại có đủ dũng khí để quật ngã hai tên đàn ông độc ác, tàn nhẫn ấy? Việc hai tên tay sai thảm hại trước chị Dậu còn có ‎ý nghĩa và chứng tỏ điều gì?
? Qua phân tích đoạn trích ta thấy chị Dậu là ngời ntn ?
? Sau khi tìm hiểu đoạn trích em hiểu gì về nhan đề ''Tức nước vỡ bờ''. Theo em cách đặt tên như vậy có thoả đáng không? Vì sao?
- Tình thế của chị Dậu trong buổi sáng sớm: 
+ Vụ thuế đang trong thời điểm gay gắt nhất: quan sắp về tận làng để đốc thuế, bọn tay sai xông vào tận nhà để đánh trói, đem ra đình cùm kẹp ....
+ Chị Dậu phải bán con, bán chó, cả gánh khoai nhưng vẫn không đủ tiền để nộp cả xuất su cho em chồng đã chết từ năm ngoái.
+ Anh Dậu đang ốm đau rề rề vẫn có thể bị bắt trói, đánh đập, hành hạ bất cứ lúc nào.
- Chị Dậu người đàn bà đảm đang, nghèo xác xơ này còn biết làm gì hơn ngoài sự lo lắng, hi vọng cơ may đến để làm sao bảo vệ được người chồng đang ốm nặng.
- Cai lệ: viên cai chỉ huy một tốp lính, là chức quan thấp nhất trong quân đội thực dân phong kiến.
- ở làng Đông Xá, cai lệ được coi là tên tay sai đắc lực của quan phủ, giúp quan tróc nã những người nghèo chưa nộp đủ tiền sưu thuế. Có thể nói đánh trói người là nghề của hắn, được hắn làm với một kĩ thuật thành thạo và sự say mê.
- Cử chỉ, hành động của cai lệ: sầm sập tiến vào với roi song, tay thước và dây thừng trợn ngược hai mắt quát, giật phắt cái dây thừng và chạy sầm sập đến chỗ anh Dậu, bịch luôn vào ngực chị Dậu, tát vào mặt chị một cái đánh bốp ....
- Lời nói: hắn chỉ biết quát, thét, hầm hè, nham nhảm giống như tiếng sủa, rít, gầm của thú dữ.
 - Bản chất cai lệ được bộc lộ: đó là kẻ tàn bạo, không chút tình người. Hắn cứ nhằm vào anh Dậu mà không bận tâm đến việc hôm qua anh ốm nặng tưởng chết. Hắn bỏ ngoài tai mọi lời van xin, trình bày lễ phép có lí có tình của chị Dậu. Trái lại, hắn đã đáp lại chị Dậu bằng những lời lẽ thô tục, hành động đểu cáng, hung hãn, táng tận lương tâm.
- Trong bộ máy XH đương thời, cai lệ chỉ là gã tay sai mạt hạng nhưng núp dưới bóng quan phủ hắn tha hồ tác oai tác quái. Hắn hung dữ, sẵn sàng gây tội ác mà không hề chùn tay, cũng không hề bị ngăn chặn vì hắn đại diện cho ''nhà nước'' nhân danh ''phép nước'' để hành động.
 - Có thể nói, tên cai lệ vô danh không chút tình người là hiện thân đầy đủ nhất, rõ nét nhất của xã hội thực dân phong kiến đương thời.
- HS thảo luận, Cử đại diện trình bày.
- Trước thái độ hống hách, đe dọa, sỉ nhục chị Dậu cố ''van xin tha thiết ''. Bọn tay sai hung hãn đang nhân danh ''phép nước'', ''người nhà nước'' để ra tay, còn chồng chị chỉ là kẻ cùng đinh đang có tội nên chị phải van xin.
- Bởi vì chị luôn biết rõ thân phận mình là hạng thấp cổ bé họng, cùng với bản tính mộc mạc, quen nhẫn nhục khiến chị chỉ biết van xin rất lễ phép, cố khơi gợi chút từ tâm, lòng thương người của ông cai.
- Thoạt đầu chị cự lại bằng lí lẽ ''chồng tôi đau ốm ông không được phép hành hạ''. Chị không viện đến pháp luật mà chỉ nói cái lí đương nhiên, cái đạo lí tối thiểu của con người. Chị đã thay đổi cách xưng hô tôi - ông như một người ngang hàng.
- Cái nghiến răng và câu nói buột ra từ miệng người đàn bà vốn rất hiền dịu ấy cho thấy cơn giận đã lên đến đỉnh cao, không nghĩ gì đến thân phận, đến hoàn cảnh, chị Dậu đã quát lại ông cai bằng lời lẽ nanh nọc, đanh đá và thách thức báo hiệu hành động bạo lực tất yếu phải xảy ra ''Mày trói .......''.
- Với tên cai lệ ''lẻo khoẻo'' vì nghiện ngập, chị chỉ cần một động tác ''túm lấy cổ hắn, ấn dúi ra cửa ''làm y không kịp trở tay ngã' chỏng quèo'' trên mặt đất.
- Đến tên người nhà lí trưởng, cuộc đọ sức có dai dẳng hơn một chút, nhưng cũng không lâu hắn bị chị ''túm tóc lẳng cho một cái ngã nhào ra thềm''.
- Hành động chống trả dữ dội, quyết liệt của chị Dậu xuất phát từ lòng yêu thương chồng hết mực. Chị không cam lòng khi nhìn thấy chồng đau ốm lệt bệt mà bị hành hạ, cho nên chị đã quên mình để bảo vệ chồng của mình khỏi sự tra tấn của bọn tay sai.
- Chiến thắng của chị Dậu cho thấy sức mạnh tiềm tàng của người nông dân, người phụ nữ VN. Chiến thắng của chị là tất yếu, phù hợp với quy luật có áp bức có đấu tranh.
- Chị Dậu là người phụ nữ hiền dịu, yêu thương chồng con, biết nhẫn nhục chịu đựng nhưng không hề yếu đuối, mà trái lại có sức sống mạnh mẽ, khi bị đẩy tới đường cùng chị vùng lên chống trả quyết liệt.
- Đoạn trích đã diễn tả tâm trạng chị Dậu từ chỗ cam chịu, van xin tên cai lệ cho đến khi vùng dậy quật ngã tên cai lệ và người nhà lí trưởng.
Ngòi bút hiện thực NTT đã 
cho ta thấy quy luật: có áp bức, có đấu tranh, tức nước thì vỡ bờ. Trong tác phẩm mặc dù NTT chưa chỉ ra được con đường đấu tranh CM là tất yếu của quần chúng bị áp bức bằng cảm quan hiện thực nhà văn đã cảm nhận được xu thế ''tức nước vỡ bờ '' và sức mạnh của nó.
II. Đọc - hiểu văn bản
1. Tình thế của gia đình chị Dậu khi bọn tay sai xông đến
2. Nhân vật cai lệ 
- Hành động.
- Lời nói.
- Là kẻ tàn bạo, không có tình người.
3. Nhân vật chị Dậu
- Trước thái độ hống hách, đe dọa, sỉ nhục chị Dậu cố ''van xin tha thiết ''.
- Chị luôn biết rõ thân phận mình là hạng thấp cổ bé họng, cùng với bản tính mộc mạc, quen nhẫn nhục khiến chị chỉ biết van xin rất lễ phép, cố khơi gợi chút từ tâm, lòng thương người của ông cai.
- Thoạt đầu chị cự lại bằng lí lẽ sau đó thay đổi cách xưng hô tôi - ông như một người ngang hàng.
- Hành động chống trả dữ dội, quyết liệt của chị Dậu xuất phát từ lòng yêu thương chồng hết mực.
- Là người phụ nữ hiền dịu, yêu thương chồng, biết nhẫn nhục chịu đựng nhưng lại tiềm tàng sức sống mạnh mẽ.
Hoạt động 3: Hướng dẫn h/s tổng kết rút ra ghi nhớ.
? Nêu những nét đặc sắc về NT của đoạn trích?
? Qua bài này chúng ta nhận thức thêm được những điều gì về XH, về nông dân VN trước cách mạng T8, về người nông dân, đặc biệt là người phụ nữ nông thôn VN từ h/ả chị Dậu.
? Hs đọc phần ghi nhớ.
- Khắc họa nhân vật rõ nét nhất là hai nhân vật cai lệ và chị Dậu.
+ Cai lệ được tác giả tập trung miêu tả nổi bật. Giọng nói hống hách, lời nói xỏ xiên đểu cáng, thân hình lẻo khoẻo vì nghiện ngập, thế ''ngã chỏng quèo'' mà miệng vẫn còn ''nham nhảm thét trói'', tất cả đều làm nổi bật h/ả đầy ấn tượng về một tên tay sai trắng trợn, tàn ác, đểu giả đê tiện.
+ N/ vật chị Dậu: miêu tả tính cách rất đa dạng vừa van xin thiết tha lễ phép, vừa ngỗ nghịch, ''đanh đá'', quyết liệt, vừa chan chứa tình yêu thương vừa ngùn ngụt căm thù. Diễn biến tâm lí của chị Dậu được thể hiện thật tự nhiên, chân thực, đúng lôgíc tính cách của chị.
- Ngòi bút miêu tả linh hoạt, sống động: đoạn văn miêu tả cảnh chị Dậu liều mạng cự lại hai tên tay sai, đúng là '' tuyệt khéo'', óc quan sát tinh tường, rất chu đáo. 
- Ngôn ngữ kể chuyện, miêu tả của tác giả và ngôn ngữ đối thoại của nhân vật rất đặc sắc.
Đó là lời ăn tiếng nói bình dị, sinh động trong đời sống hàng ngày. Mỗi nhân vật đều có ngôn ngữ riêng. Ngôn từ của cai lệ thì thô lỗ, đểu cáng. Lời nói của chị Dậu thì thiết tha, mềm mỏng khi van xin, đanh thép quyết liệt khi liều mạng cự lại. Khẩu ngữ quần chúng nhân dân được nhà văn sử dụng nhuần nhuyễn khiến cho câu văn giản dị, đậm đà.
- HS tự rút ra từ phần ghi nhớ.
III. Tổng kết
1. Nghệ thuật 
- Khắc họa nhân vật rõ nét nhất là hai nhân vật cai lệ và chị Dậu.
- Ngòi bút miêu tả linh hoạt, sống động: đoạn văn miêu tả cảnh chị Dậu liều mạng cự lại hai tên tay sai, đúng là '' tuyệt khéo'', óc quan sát tinh tường, rất chu đáo.
2 . Nội dung 
* Ghi nhớ
Hoạt động 4: Hướng dẫn h/s luyện tập.
? Nhà văn Nguyễn Tuân cho rằng tác phẩm ''Tắt đèn'' NTT đã ''xui người nông dân nổi loạn''. Em hiểu thế nào về nhận xét đó. Qua đoạn trích, em hãy làm sáng tỏ ‎ý kiến trên?
- Nhận định này hoàn toàn đúng vì trong tác phẩm NTT tuy chưa chỉ ra cho người nông dân cách đấu tranh CM nhưng ông đã làm toát lên cái chân lí hiện thực của cuộc sống: tức nước ắt vỡ bờ, ở đâu có áp bức ở đó có đấu tranh và con đường tự giải phóng cứu lấy mình là một con đường tất yếu của người nông dân dưới chế độ cũ. Hành động liều mạng vùng lên của chị Dậu đã khơi dậy cho những người nông dân đang sống trong cảnh lầm than, cực khổ trước CM ‎ý thức sâu sắc hơn về nhân phẩm, giá trị của mình.
IV. Luyện tập
IV. Hướng dẫn về nhà .
 	- Học thuộc ghi nhớ. Thử vẽ tranh minh họa chân dung chị Dậu sau chiến thắng hoặc cảnh 2 tên cai lệ và người nhà lí trưởng thảm bại dưới tay người đàn bà.
 	- Soạn bài mới: ''Lão Hạc''.