Bài giảng môn học Ngữ văn lớp 7 - Thơ trữ tình dân gian (ca dao, dân ca)

 Con Coø bay laû Bay La.
 THƠ TRỮ TÌNH DÂN GIAN (CA DAO, DÂN CA)
A.Mục tiêu cần đạt :
 H/s nắm được khái niệm của Ca dao , dân ca . Các chủ đề nội dung tình cảm của ca dao(tiếng hát động viên lao động -tình cảm gia đình -tình yêu quê hương , đất nước -lời than thân - trào phúng , châm biếm).Thuộc một số bài CDDC, hiểu và biết cách cảm thụ CD, DC.
 B.Nội dung chuyên đề:
I- Khái niệm :
 CD, DC là những khái niệm tương đương, chỉ các thể loại trữ tình dân gian, kết hợp lời và nhạc diễn tả đời sống nội tâm của con người.
Ca dao là lời thơ của dân ca, phần lớn được làm theo thể lục bát hoặc lục bát biến thể 
Những câu ca daonói về phong tục thì gọi là phong dao, những bài hát của trẻ em thì gọi là đồng dao . 
Dân ca là những sáng tác kết hợp lời và nhạc , nhạc dân ca được nâng lên thành những làn điệu nhất định trong từng địa phương như Quan họ Bắc Ninh , hát xoan Phú Thọ , hát ví dặm Nghệ Tĩnh , hò Huế , ca lý Nam bộ 
 Ví dụ : 
 a - Con cò bay lả , bay la ,
 Bay từ cửa Phủ , bay ra cánh đồng .
 (Ca dao ) 
 b - Yêu nhau cởi áo cho nhau 
 Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay
 (Ca dao)
. 
 c - Chiều chiều ra đứng lầu Tây
 Thấy cô gánh nước tưới cây ngô đồng. 
 (Ca dao)
 * Những câu ca dao trên thêm tiếng đệm, tiếng láy sẽ thành lời dân ca :
 (không chép bảng)
- Con cò , cò bay lả, lả bay la. Bay từ , từ cửa Phủ , bay ra , ra cánh đồng , tình tính tang , tang tính tình .cô mình rằng, cô mình ơi , rằng có nhớ , nhớ anh không , rằng có nhớ , nhớ anh không .
 (Cò lả -Dân ca Đồng bằng Bắc Bộ)
-Yêu nhau cởi áo í a cho nhau ,về nhà dối rằng cha dối mẹ a í a , này a ối a qua cầu , này a ối a qua cầu , tình tình tình gió bay , tình tình tình gió bay
 (Qua cầu gió bay - Dân ca Quan họ Bắc Ninh)
-Chiều chiều  ra đứng  Tây lầu Tây , Tây lầu Tây , thấy cô tang tình gánh nước tưới cây tưới cây ngô đồng . Xui , ai xui trong lòng , trong lòng tôi thương thương cô tưới cây ngô đồng 
 ( Lý chiều chiều - Dân ca Nam Bộ )
II- Nội dung của ca dao, dân ca :
1-CD DC là tiếng hát động viên lao động : khắc họa không khí lao động tấp nập , vui tươi, thể hiện niềm tin vào mùa màng bội thu và còn là lời nhắn nhủ ân tình :
 a- Ơn trời mưa nắng phải thì 
 Nơi thì bừa cạn , nơi thì cày sâu,
 Công lênh chẳng quản bao lâu 
 Ngày nay nước bạc ngày sau cơm vàng 
 Ai ơi , đừng bỏ ruộng hoang 
 Bao nhiêu tấc đất , tấc vàng bấy nhiêu .
 b- Rủ nhau đi cấy đi cày , 
 Bây giờ khó nhọc có này phong lưu,
 Trên đồng cạn, dưới đồng sâu ,
 Chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa.
 Nhờ trời mưa thuận gió hòa 
 Nào cày, nào cấy , trẻ già đua nhau
 Chim, gà , cá , lợn, buồng cau 
 Mùa nào thức ấy giữ màu nhà quê .
d- Cày đồng đang buổi ban trưa ,
 Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày 
 Ai ơi bưng bát cơm đầy,
 Dẻo thơm một hạt , đắng cay muôn phần .
2-Ca dao, dân ca thể hiện tình yêu quê hương , đất nước, tình cảm gia đình , bè bạn :
 * Tình yêu vô cùng mộc mạc , đậm đà với những vùng quê thân thương , tươi đẹp trải dài từ Đồng Đăng xứ Lạng - biên cương phía Bắc đến Đồng Tháp Mười cực Nam Tổ quốc thân yêu :
 a- Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa ,
 Có nàng Tô Thị có chùa Tam Thanh .
 Ai lên xứ Lạng cùng anh ,
 Bõ công bác mẹ sinh thành ra em ,
 Tay cầm bầu rượu nắm nem ,
 Mảng vui quên hết lời em dặn dò .
 b- Phồn hoa thứ nhất Long thành ,
 Phố giăng mắc cửi , đường quanh bàn cờ.
 Người về nhớ cảnh ngẩn ngơ,
 Bút hoa xin chép vàn thơ lưu truyền .
c - Gió đưa cành trúc la đà, 
 Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương. 
 Mịt mù khói tỏa ngàn sương ,
 Nhịp chày Yên Thái , mặt gương Tây Hồ . 
 d- Giếng Tảo Khê vừa trong , vừa mát, 
 Đường Tảo Khê mịn cát dễ đi .
 e - Đường vô xứ Huế quanh quanh, 
 Non xanh nước biếc như tranh họa đồ.
 Ai vô xứ Huế thì vô 
g- Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm 
 Rượu Hồng Đào chưa nhấm đã say .
h- Đồng Tháp Mười, cò bay thẳng cánh ,
 Nước Tháp Mười, lóng lánh cá tôm .
* CD DC bày tỏ lòng biết ơn , kính trọng, nhớ thương của con cháu với ông bà , cha mẹ ; tình anh em , bạn bè sâu sắc , bền chặt : 
a- Con người có cố , có ông ,
 Như cây có cội , như sông có nguồn .
b- Ngó lên nuộc lạt mái nhà ,
 Bao nhiêu nuộc lạt nhớ ông bà bấy nhiêu.
c- Công cha như núi ngất trời ,
 Nghĩa mẹ như nước ngời ngời biển Đông .
d- Công cha như núi Thái Sơn ,
 Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra,
 Một lòng thờ mẹ , kính cha ,
 Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con .
e- Vẳng nghe chim vịt kêu chiều ,
 Bâng khuâng nhớ mẹ chín chiều ruột đau.
g- Chiều chiều ra đứng bờ sông ,
 Muốn về quê mẹ mà không có đò .
h- Anh em như chân với tay ,
 Rách lành đùm bọc , dở hay đỡ đần .
i- Anh em nào phải người xa ,
 Cùng chung bác mẹ , một nhà cùng thân .
 Yêu nhau như thể tay chân ,
 Anh em hòa thuận , hai thân vui vầy.
k- Bạn về có nhớ ta chăng ,
 Ta về nhớ bạn như trăng nhớ trời .
l- Núi cao chi lắm núi ơi ,
 Núi che mặt trời chẳng thấy người thương.
3-CD DClà lời than thân, trách phận của người phụ nữ trong XH phong kiến xưa:
 a- Mẹ em tham thúng xôi rền ,
 Tham con lợn béo , tham tiền Cảnh Hưng ,
 Em đã bảo mẹ rằng đừng 
 Mẹ hấm , mẹ hứ mẹ bưng ngay vào ,
 Bây giờ chồng thấp , vợ cao,
 Như đôi đũa lệch so sao cho bằng .
 .
b- Thân em như hạt mưa rào ,
 Hạt rơi xuống giếng , hạt vào vườn hoa .
c- Thân em như hạt mưa xa,
 Hạt vào đài các , hạt ra ruộng cày .
d- Thân em như ớt chín cây ,
 Càng tươi ngoài vỏ , càng cay trong lòng .
e- Thân em như giếng giữa đàng ,
 Người khôn rửa mặt , người phàm rửa chân.
g- Thân em như trái bần trôi ,
 Gió dập ,sóng dồi biết tấp vào đâu.
4-CD DC còn là tiếng cười trào lộng , châm biếm:
 a- Ăn no rồi lại nằm khoèo ,
 Hễ giục trống chèo bế bụng đi xem.
 b- Lỗ mũi mười tám gánh lông 
 Chồng yêu chồng bảo tơ hồng trời cho ,
 Đêm nằm thì ngáy o o ,
 Chồng yêu chồng bảo ngáy cho vui nhà ,
 Đi chợ thì hay ăn quà ,
 Chồng yêu chồng bảo về nhà đỡ cơm.
c- Hòn đất mà biết nói năng ,
 Thì thầy địa lý hàm răng chẳng còn.
d- Thừa tiền thì đem đi cho ,
 Chớ nghe thầy bói rước lo vào mình .
e- Chập chập , cheng cheng ,
 Con gà trống thiến để riêng cho thầy ,
 Đơm xôi thì đơm cho đầy,
 Đơm vơi thì thánh nhà thầy mất thiêng.
 III- Nghệ thuật của CD DC:
 1-Thể thơ :
 Chủ yếu là thể lục bát hoặc lục bát biến thể .Ngoài ra ca dao còn dùng thể vãn bốn vãn năm.
2-Về kết cấu hình tượng :
a-Phú :lần lượt miêu tả , phô bày.
 VD: Trong đầm gì đẹp bằng sen,
 Lá xanh , bông trắng lại chen nhị vàng .
 Nhị vàng bông trắng lá xanh ,
 Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.
b-Tỷ: là ví von ,so sánh trực tiếp hay gián tiếp:
 VD: Thân em như giếng giữa đàng 
 Người khôn rửa mặt , người phàm rửa chân.
c- Hứng : Liên tưởng từ sự vật này hướng cảm xúc đến sự vật kia.
VD: Trèo lên cây bưởi hái hoa ,
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân 
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc ,
Em có chồng rồi anh tiếc lăm thay,
Ba đồng một mớ trầu cay ,
Sao anh không hỏi những ngày còn không ,
Bây giờ em đã có chồng ,
Như chim vào lồng như cá cắn câu 
3-Ca dao sử dụng nhiều các phép tu từ như: so sánh , nhân hóa, điệp ngữ , ẩn dụ ,chơi chữ , tương phản 
BÀI TẬP
1-Thêm những tiếng đệm, tiếng láy để những câu ca dao sau trở thành lời dân ca:
 a - Con cò bay lả , bay la ,
 Bay từ cửa Phủ , bay ra cánh đồng .
 b - Yêu nhau cởi áo cho nhau 
 Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay
 c - Chiều chiều ra đứng lầu Tây
 Thấy cô gánh nước tưới cây ngô đồng. 
 d- Bông xanh , bông trắng bông vàng ,
 Bông lê, bông lựu, đố nàng mấy bông ?
 Đáp án:
 a - Con cò , cò bay lả, lả bay la. Bay từ , từ cửa Phủ , bay ra , ra cánh đồng , tình tính tang , tang tính tình .cô mình rằng, cô mình ơi , rằng có nhớ , nhớ hay không , rằng có nhớ , nhớ hay không .
 (Cò lả -Dân ca Đồng bằng Bắc Bộ)
 b- Yêu nhau cởi áo í a cho nhau ,về nhà dối rằng cha dối mẹ a í a , này a ối a qua cầu , này a ối a qua cầu , tình tình tình gió bay , tình tình tình gió bay
 (Qua cầu gió bay - Dân ca Quan họ Bắc Ninh)
c- Chiều chiều  ra đứng  Tây lầuTây , Tây lầu Tây , thấy cô tang tình gánh nước tưới cây tưới cây ngô đồng . Xui , ai xui trong lòng , trong lòng tôi thương thương cô tưới cây ngô đồng 
 ( Lý chiều chiều - Dân ca Nam Bộ )
 d- Bông xanh , bông trắng rồi lại vàng bông ơ người ơi . Bông lê cho bằng bông lựu ơ người ơi, là đố í a đố nàng bông rồi lại mấy bông, là đố í a đố nàng bông rồi lại mấy bông .
 (Lý cây bông - Dân ca Nam Bộ )
 2- Sưu tầm , chép chính tả (rèn chữ ) mỗi khía cạnh tình cảm của ca dao dân ca 03 câu.
 (Học sinh tự làm - GV kiểm tra, nhận xét )
 3- Nêu cảm nghĩ của em sau khi đọc bài ca dao sau:
 a- Thân em như trái bần trôi ,
 Gió dập , sóng dồi biết tấp vào đâu.
 b- Công cha như núi Thái Sơn ,
 Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra,
 Một lòng thờ mẹ , kính cha ,
 Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con .
 4- Thân phận người phụ nữ trong xã hội Phong kiến qua những câu ca dao dân ca ?
 (Cảm nghĩ : nêu ca dao và phân tích )
 5- Trong ca dao thường có đối đáp , hãy hoàn chinh những bài ca dao sau:
 a- Đố ai cá bống mấy hang ,
 Cá trê mấy ngạnh , tôm càng mấy râu ?
 Đáp án: - Cá bống bơi lội hai hang,
 Cá trê hai ngạnh , tôm càng hai râu .
 b- Quả gì năm múi sáu khe ?
 Quả gì nứt nẻ như đe thợ rào (rèn)?
 Quả gì kẻ ước người ao ?
 Quả gì vàng thắm-trăng thu trên trời ?
 Quả gì nếm đủ năm mùi ?
 Quả gì to lớn có người ngồi trong ?
 Quả gì khắc chữ chạm rồng ?
 Quả gì cùi trắng nước trong hở chàng ?
 Quả gì thơm nức -vỏ vàng ?
 Quả gì lăn lóc giữa đàng cái đi ?
 Quả gì vỏ nó xù xì ?
Bổ ra thơm phức cả nhà muốn ăn.
Đáp án : khế - na - mơ - bưởi - lê- động- chuông - dừa - thị - bùa - mít .
6-Chi ra những phép tu từ trong câu ca dao sau:
 a- Trăng bao nhiêu tuổi trăng già ,
Núi bao nhiêu tuổi, gọi là núi non. (chơi chữ)
b- Ai làm cho bướm lìa hoa ,
Cho chim xanh phải bay qua vườn hồng . (ẩn dụ)
c-Nhiễu điều phủ lấy giá gương ,
Người trong một nước phải thương nhau cùng.(ẩn dụ ) 
.
d- Cô kia cắt cỏ ven sông ,
 Cái váy thì ngắn, chân lông thì dài ,
 Thuyền chài nó trả quan hai 
 Chê rẻ không bán để dài quét sân. (thậm xưng )
.
e Cày đồng đang buổi ban trưa ,
 Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày ,
 Ai ơi bưng bát cơm đầy ,
 Dẻo thơm một hạt , đắng cay muôn phần . (thậm xưng )
g- Ba đồng một mớ đàn ông 
 Ta bỏ vào lồng cho kiến nó tha,
 Ba trăm một chị đàn bà ,
 Mua về ta trải chiếu hoa mời ngồi. (tương phản )
h-Vì cam cho quýt đèo bòng 
 Vì em nhan sắc cho lòng tương tư. (chơi chữ )
i-Người ta đi cấy lấy công ,
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề,
Trông trời, trông đất, trông mây ,
Trông mưa, trông nắng, trông ngày, trông đêm. Trông cho chân cứng, đá mềm ,
Trời yên, bể lặng mới yên tấm lòng . (điệp ngữ)
k- Đi tu Phật bắt ăn chay,
 Thịt chó ăn được , thịt cầy thì không . (chơi chữ )
l- Công cha nặng lắm ai ơi ,
Nghĩa mẹ bằng trời chín tháng cưu mang. (so sánh )
 Ha Nội Xuân Taân Maão 2 0 1 1
 Tuấn Phượng.